Ψυχολογία

Πώς να καλλιεργήσουμε την ενσυναίσθηση στα παιδιά.

Τι είναι ενσυναίσθηση;

Ως ενσυναίσθηση ορίζεται η συναισθηματική ταύτιση με την ψυχική κατάσταση ενός άλλου ατόμου και η κατανόηση της συμπεριφοράς και των κινήτρων του. Οι ουσιαστικές διαπροσωπικές σχέσεις αποτελούν θεμελιώδες στοιχείο της ανθρώπινης φύσης. Κλειδί μεταξύ άλλων παραγόντων αποτελεί και η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης γιατί καθορίζει την ικανότητα μας για επικοινωνία, σύνδεση και δημιουργία υγιών διαπροσωπικών σχέσεων.

Υπάρχουν πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα που δείχνουν ό,τι οι άνθρωποι έχουν δυνατότητες ενσυναίσθησης, συνεργασίας και αλληλοβοήθειας. Τις τελευταίες δεκαετίες οι νευροεπιστήμονες έχουν εντοπίσει ένα κύκλωμα ενσυναίσθησης στον εγκέφαλο του ατόμου (mirror neurons, νευρώνες καθρέπτες) που σχετίζονται με την ικανότητα αυτή του ανθρώπου.

Η ενσυναίσθηση είναι μια διαδικασία μέσα από την οποία προσπαθούμε να “ακούσουμε τον άλλο”, να μπούμε στη θέση του χωρίς αυτό να συνεπάγεται και συναισθηματική ταύτιση. Δεν πρέπει να συγχέεται με τη συμπόνια διότι είναι κάτι περισσότερο, πιο βαθύ και ουσιαστικό. Η συμπόνια είναι μια κατάσταση όπου το άτομο στέκεται δίπλα σε κάποιον που υποφέρει. Μπορεί να του παρέχει υποστήριξη αλλά δεν μπορεί να αντιληφθεί τις εμπειρίες του. Η ενσυναίσθηση είναι κάτι βαθύτερο γιατί σημαίνει ότι μπαίνω “στα παπούτσια του άλλου” βλέπω τον κόσμο όπως αυτός , αισθάνομαι τα θέλω, τα κίνητρα και τις επιθυμίες του χωρίς όμως να αποπροσανατολίζομαι και να χάνω τη δική μου ταυτότητα.

Ο Carl Rogers διακεκριμένος ψυχολόγος, ιδρυτής της ανθρωποκεντρικής ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης θεωρεί την ενσυναίσθηση σημαντικό στοιχείο της θεραπευτικής διαδικασίας. Ισχυρίζεται ότι ο θεραπευτής βιώνει μια διαδικασία ενσυναίσθησης και κατανόησης του εσωτερικού πλαισίου αναφοράς του θεραπευόμενου και προσπαθεί να επικοινωνήσει την εμπειρία αυτή στο θεραπευόμενο.

Η ενσυναίσθηση αποτελεί μια βασική διάσταση της συναισθηματικής νοημοσύνης (emotional intelligence).Ο Daniel Goleman ο οποίος και καθιέρωσε τον όρο της συναισθηματικής νοημοσύνης υποστηρίζει ό,τι η ενσυναίσθηση είναι κάτι σαν “κοινωνικό ραντάρ” που λειτουργεί σε τρία επίπεδα. Στο πρώτο το άτομο μπορεί και “διαβάζει” τα συναισθήματα των άλλων. Στο δεύτερο το άτομο μπορεί και αισθάνεται και αντιδρά στα συναισθήματα και στους προβληματισμούς των άλλων και στο τρίτο επίπεδο η ενσυναίσθηση συνδέεται με την έννοια της κατανόησης των ανησυχιών και των προβληματισμών που υπάρχουν πίσω από τα συναισθήματα των άλλων.

Θα πρέπει να επισημάνουμε όμως ό,τι χρειάζεται προσοχή για την αποφυγή δύο κινδύνων που μπορεί να διαστρεβλώσουν την έννοια της ενσυναίσθησης. Ο πρώτος κίνδυνος είναι η ταύτιση δηλαδή η αδυναμία του ανθρώπου να διαχωρίσει τα όρια του εαυτού του σε σχέση με το άλλο άτομο με αποτέλεσμα το πρόβλημα να γίνεται δικό του και να τον ταλανίζει χωρίς λόγο και δεύτερος κίνδυνος είναι η τυχόν παρανόηση της έννοιας της αποδοχής που προκύπτει από την ενσυναίσθηση. Μπαίνω στη θέση κάποιου, τον κατανοώ και τον καταλαβαίνω δεν σημαίνει ό,τι ταυτίζομαι μαζί του και τον δικαιολογώ. Μπορώ να τον καταλαβαίνω και συγχρόνως να διαφωνώ μαζί του.

Η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης στα παιδιά.

Είναι επιστημονικά παραδεκτό ό,τι τα παιδιά γεννιούνται με τη φυσική ικανότητα για ενσυναίσθηση πλην όμως αν αυτή δεν καλλιεργηθεί σωστά θα παραμείνει αδρανής. Επομένως η ενσυναίσθηση δεν είναι ένα σταθερό χαρακτηριστικό της προσωπικότητες αλλά μια ικανότητα που μπορεί να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί.

Στάδια ανάπτυξης της ενσυναίσθησης των παιδιών.

Κατά τον Ηoffman η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης από τη παιδική ηλικία ακολουθεί τα παρακάτω στάδια:

• Πρώτο στάδιο (καθολική ενσυναίσθηση).

Κατά το πρώτο χρόνο της ζωής του το παιδί δεν μπορεί να αναγνωρίσει το κοντινό του περιβάλλον σαν κάτι διαφορετικό από τον εαυτό του. Για το λόγο αυτό ένα δυσάρεστο συναίσθημα που μπορεί να βιώνει κάποιος γύρω του το εισπράττει σαν να συμβαίνει στο ίδιο.

• Δεύτερο στάδιο (εγωκεντρική ενσυναίσθηση).

Κατά το δεύτερο χρόνο της ζωής του το παιδί είναι σε θέση να διακρίνει τον εαυτό του από τους άλλους πλην όμως εκφράζει εγωκεντρικά τα συναισθήματά του.

• Τρίτο στάδιο (ενσυναίσθηση για τα συναισθήματα των άλλων).

Από το τρίτο χρόνο της ζωής του το παιδί αρχίζει να κατανοεί ό,τι τα συναισθήματα των άλλων είναι πιθανόν να διαφέρουν από τα δικά του. Αντιλαμβάνεται δηλαδή ό,τι οι ανάγκες των άλλων είναι διαφορετικές και προσπαθεί να τις ικανοποιήσει.

• Τέταρτο στάδιο (ενσυναίσθηση για τις συνθήκες ζωής των άλλων).

Από τη μέση παιδική ηλικία και μετά το παιδί κατανοεί και ενδιαφέρεται για τα συναισθήματα που προκύπτουν από τις καταστάσεις και τις συνθήκες ζωής των άλλων.

Η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης σ’ ένα παιδί σημαίνει ό,τι το παιδί:

1) αντιλαμβάνεται ότι είναι μία ξεχωριστή προσωπικότητα από τους άλλους γύρω του που μπορεί να έχουν διαφορετικές αντιλήψεις και συναισθήματα από το ίδιο.

2) ό,τι μπορεί να αναγνωρίζει και να ομολογεί τόσο τα δικά του συναισθήματα όσο και των άλλων.

3) ό,τι μπορεί να ελέγχει και να διαχειρίζεται τις δικές του συναισθηματικές αντιδράσεις.

4) ό,τι έχει την ικανότητα να “μπει στα παπούτσια, του άλλου” και να φανταστεί πως μπορεί να αισθάνεται και κάποιος άλλος.

5) ό,τι μπορεί να φαντάζεται ποια είναι η κατάλληλη ενέργεια και συμπεριφορά για να βοηθήσει ένα άτομο να αισθανθεί καλύτερα.

Η ανάπτυξη και η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης είναι μία μακρά και μαραθώνια διαδικασία κατά τη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας και εξαρτάται από μια σειρά παραγόντων όπως γενετικοί, συναισθηματικοί και περιβαλλοντικοί.

Αποτρεπτικοί παράγοντες για την ανάπτυξη της παιδικής ενσυναίσθησης με ζημιογόνους συνέπειες για τη μετέπειτα ζωή τους μπορεί να είναι α) συναισθηματικά αδιάφοροι, επικριτικοί και μη υποστηρικτικοί γονείς β) εμπειρίες παιδικής κακομεταχείρισης γ) εσφαλμένοι μέθοδοι κατά την ανατροφή τους όπως το να μαθαίνουν να κρύβουν και να μη εκδηλώνουν τα συναισθήματά τους από την παιδική ηλικία.

Πλεονεκτήματα της καλλιέργειας της παιδικής ενσυναίσθησης.

Η ενσυναίσθηση αποτελεί τον κορμό για την ανάπτυξη ουσιαστικών και υγιών διαπροσωπικών σχέσεων. Ειδικότερα για τα παιδιά αποτελεί σημαντική δεξιότητα για τη μετέπειτα ζωή τους γιατί τα βοηθάει:

• να αναπτύξουν υψηλή αυτοεκτίμηση και ένα αίσθημα ασφάλειας όσον αφορά τις σχέσεις τους τόσο με τους συνομηλίκους όσο και με τους δασκάλους τους.

• να αποδέχονται τους άλλους και τη τυχόν διαφορετικότητα τους.

• να αναγνωρίζουν και να διαχειρίζονται τα δικά τους συναισθήματα και τις δικές τους ανάγκες με αποτέλεσμα τη ψυχική τους ισορροπία.

• να μην εμπλέκονται σε περιστατικά παιδικού εκφοβισμού, είτε ως θύτες είτε ως θύματα.

• να δημιουργήσουν μια πετυχημένη ενήλικη ζωή χτίζοντας ουσιαστικές σχέσεις τόσο σε επαγγελματικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο.

Πώς να βοηθήσουμε τα παιδιά να αναπτύξουν την ενσυναίσθησή τους

Η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης σχετίζεται με τη γενικότερη γνωστική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, όμως σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζει και το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει και αναπτύσσεται ένα παιδί.

Μερικές από τις μεθόδους για την ενίσχυση της παιδικής ενσυναίσθησης είναι οι εξής:

• Προσπαθήστε να κατανοήσετε το παιδί σας δείχνοντας γνήσιο ενδιαφέρον και αποδοχή για τη ζωή του και τους προβληματισμούς του, χρησιμοποιώντας κάποιες φορές και την ενεργητική ακρόαση.

• Επικυρώστε τα συναισθήματα του παιδιού σας ακόμη και αν είναι αρνητικά. Διδάξτε του να μη κρύβει και να μη απωθεί τα συναισθήματά του γιατί δεν είναι ντροπή να νιώθει λύπη ή θυμό εφ’ όσον δεν είναι κακεντρεχής απέναντι σε κάποιον άλλο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ό,τι πρέπει να αποδεχόμαστε οποιαδήποτε συμπεριφορά του παιδιού μας απλά είναι καλό να αντιληφθούμε και τη δική του οπτική, έτσι ώστε να κατανοήσουμε τις αντιδράσεις του και να το ενθαρρύνουμε να μας εξηγήσει γιατί νιώθει κατ’ αυτόν τον τρόπο. Είναι επίσης σημαντικό να βοηθήσουμε τα παιδιά να αναπτύξουν τεχνικές διαχείρισης των συναισθημάτων τους όπως για παράδειγμα όταν είναι σε ένταση να παίρνουν βαθιές αναπνοές για να ηρεμήσουν και να αποστασιοποιηθούν από το πρόβλημα.

• Καλλιεργείστε την ενσυναίσθηση των παιδιών προς τους φίλους και συνομηλίκους τους. Όταν διαφωνούν με κάποιο φίλο τους προσπαθήστε να το βάλετε στη διαδικασία να σκεφτεί ποια μπορεί να είναι τα συναισθήματα και των άλλων, τι νιώθουν και τι σκέφτονται.

• Προσπαθήστε να τα κατευθύνετε σε ομαδικές δραστηριότητες έτσι ώστε να συνεργάζονται με άλλα παιδιά για ένα κοινό σκοπό.

• Μη διστάσετε να επιδοκιμάσετε με θετικούς χαρακτηρισμούς το παιδί σας. Είναι προτιμότερο να του πείτε ό,τι είναι καλός και συμπονετικός παρά ότι αυτό που κάνει είναι μια καλή πράξη. Έρευνες έχουν δείξει ό,τι ο θετικός επιθετικός προσδιορισμός μπορεί να έχει σημαντική διαφορά ως προς το αποτέλεσμα. Όσο περισσότερο πιστέψει το παιδί ό,τι είναι από τη φύση του καλό και συμπονετικό τόσο περισσότερο θα προσπαθεί να λειτουργεί κατ’ αυτό τον τρόπο.

• Δείξτε του ό,τι ενδιαφέρεστε πρώτα για το ίδιο και μετά για τα επιτεύγματά του. Για παράδειγμα αντί να του πείτε ό,τι θέλετε να πάρει καλούς βαθμούς θα μπορούσατε να ξεκινήσετε λέγοντας ό,τι πάνω από όλα ενδιαφέρεστε να είναι ευτυχισμένο και μετά θα του εξηγήσετε ότι όποιος προσπαθεί και βάζει στόχους αυξάνει τις πιθανότητες της μελλοντικής προσωπικής του επιτυχίας.

• Καθιερώστε οικογενειακές συγκεντρώσεις για να συζητηθούν τυχόν εντάσεις και προβλήματα. Θα ακούσετε βεβαίως τις απόψεις των παιδιών, συγχρόνως όμως θα τους εξηγήσετε ό,τι θα πρέπει να λάβουν υπ’ όψη τους και την οπτική των άλλων μελών.

• Διδάξτε στο παιδί να σέβεται τη διαφορετικότητα. Είναι σημαντικό να κατανοεί και να σέβεται τα συναισθήματα των άλλων κυρίως αυτών που είναι πιο ευάλωτοι, διαφορετικοί ή βρίσκονται σε μειονεκτική θέση. Για παράδειγμα θα πρέπει να το ενθαρρύνετε να αναγνωρίσει τα συναισθήματα ενός συμμαθητή του που δέχεται κάποια μορφή εκφοβισμού.

• Να είστε πρότυπο. Το πιο σημαντικό είναι να αποτελείτε παράδειγμα για τα παιδιά σας γιατί τις περισσότερες φορές διαμορφώνουν το χαρακτήρα τους παρατηρώντας τις δικές σας συμπεριφορές.

• Τέλος είναι σημαντικό να διδάξετε στα παιδιά σας ενσυναίσθηση δείχνοντας τους και εσείς ενσυναίσθηση. Αν τους αποδέχεστε, τους επικροτείτε και τους δείχνετε την αγάπη σας και αυτά με τη σειρά τους θα δώσουν στους άλλους ό,τι έχουν εισπράξει.

Η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης μας κάνει καλύτερους ανθρώπους με ανοιχτούς ορίζοντες και σεβασμό στους άλλους και στη διαφορετικότητα τους. Αν καλλιεργήσουμε στα παιδιά το σπόρο της ενσυναίσθησης και αντιληφθούν τη δύναμη της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι σίγουρο ό,τι θα δημιουργήσουμε καλύτερες και πιο δίκαιες κοινωνίες.

Βιβλιογραφία

1) II Practical Tips on Helping Your Child Develop Empathy. Dr Taki Shenfield

2) How Children Develop Empathy. Erin Walsh, MA and David Walsh, PhD.

3) Building Empathy in Children. Stephanie Coy MS

4) Teaching Children Empathy. Tasha Seiter MS, Ph.D. LMET

ΕΙΚΟΝΑ Pixabay

Αντιγόνη Επιβατιανού

Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια. MSc in Counselling Studies University of Edinburgh

Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία

Θεραπεία Σχημάτων