Οι συναισθηματικοί δεσμοί που δημιουργούμε με τους άλλους είναι το θεμέλιο της επιβίωσης και της εξέλιξης μας. Από τη βρεφική ηλικία αναζητούμε συναισθηματική φροντίδα και ασφάλεια από ένα φροντιστή και έτσι από πολύ νωρίς ανάλογα με το οικογενειακό πλαίσιο στο οποίο μεγαλώνουμε αναπτύσσουμε διαφορετικά μοτίβα συναισθηματικής σύνδεσης που μας καθορίζουν σε όλες τις σημαντικές σχέσεις της μετέπειτα ενήλικης ζωής μας.
Τι είναι η θεωρία του Συναισθηματικού Δεσμού;
“ Attachment – Προσκόλληση είναι ένας βαθύς και μόνιμος συναισθηματικός δεσμός που συνδέει δύο πρόσωπα κατά τη διάρκεια του χρόνου’’ ( Ainsworth, 1973, Bowlby, 1969). Η θεωρία του Συναισθηματικού Δεσμού τεκμηριώθηκε επιστημονικά από τον Άγγλο ψυχίατρο John Bowlby ο οποίος τη περίοδο του 1930 εργαζόταν με παιδιά που παρουσίαζαν συναισθηματικές δυσκολίες. Μέχρι τότε η επικρατούσα επιστημονική άποψη ήταν η φροϋδική ότι δηλαδή τα παιδιά επηρεάζονται από τις βασικές τους ανάγκες όπως η τροφή και όχι από το περιβάλλον από το οποίο μεγαλώνουν. Ο Bowlby όμως ενώ εργαζόταν με παιδιά που παρουσίαζαν κάποια παραβατική συμπεριφορά διαπίστωσε ότι είχαν δυσκολία στο να δημιουργήσουν στενές σχέσεις με τους άλλους. Ερευνώντας το οικογενειακό τους ιστορικό διαπίστωσε ότι τα περισσότερα από αυτά είχαν αποκοπεί από την οικογένεια τους σε σχετικά νεαρή ηλικία. Μετά από έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η μορφή του συναισθηματικού δεσμού που αναπτύσσεται μεταξύ του παιδιού από τη βρεφική ηλικία και του γονιού – φροντιστή είναι το κλειδί για μια υγιή φυσιολογική εξέλιξη. Η κεντρική ιδέα της θεωρίας του δεσμού είναι ότι οι φροντιστές ( κυρίως μητέρα – γονείς) που είναι διαθέσιμοι και ανταποκρίνονται στις ανάγκες του βρέφους του δίνουν τη δυνατότητα να μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που του δημιουργεί σταθερότητα και ασφάλεια. Το βρέφος αντιλαμβάνεται ότι ο φροντιστής του θα είναι πάντα διαθέσιμος και έτσι αναπτύσσει σταθερές βάσεις για να αντιμετωπίσει στη πορεία το κόσμο.
Στάδια του Συναισθηματικού Δεσμού
Ο Bowlby εξειδίκευσε τέσσερα στάδια κατά τη διάρκεια των οποίων εξελίσσεται ο δεσμός του παιδιού με το φροντιστή – γονέα.
- Πρώτο Στάδιο – Από τη γέννηση έως τρεις μήνες. Κατά τη διάρκεια των πρώτων δύο ή τριών μηνών της ζωής τους τα βρέφη ανταποκρίνονται στα άτομα που είναι γύρω τους αλλά χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να τα αναγνωρίσουν. Καθώς το βρέφος χαμογελάει στο άτομο με το οποίο έχει οπτική επαφή αυτή η αντίδραση κατά το Bowlby αυξάνει την επιθυμία του φροντιστή να ανταποκριθεί με αγάπη , προσοχή και φροντίδα. Το βρέφος επιδιώκει την επαφή με το φροντιστή με συμπεριφορές όπως το κλάμα , τη σωματική επαφή και το θηλασμό.
- Δεύτερο Στάδιο- Από τρεις έως έξι μήνες. Κατά την ηλικία των τριών μηνών τα βρέφη αρχίσουν να αναγνωρίζουν τα άτομα που είναι γύρω τους και επομένως να εκδηλώνουν συμπεριφορές προσκόλλησης με τα άτομα που τους φροντίζουν. Για παράδειγμα ενώ χαμογελούν στα άτομα που αναγνωρίζουν δε συμπεριφέρονται το ίδιο σε ένα άγνωστο άτομο. Ένα βρέφος μπορεί να αναπτύξει δεσμό μέχρι και με πέντε άτομα όμως έχει ιδιαίτερη προτίμηση σε ένα από αυτά. Ο Bowlby θεωρεί ότι κυρίως το άτομο αυτό είναι η μητέρα του παιδιού αλλά δεν αποκλείεται να είναι και κάποιο άλλο άτομο που ανταποκρίνεται με επιτυχία στις ανάγκες του και έχει πιο θετική αλληλεπίδραση μαζί του.
- Τρίτο Στάδιο- Από έξι μήνες μέχρι τρία έτη. Κατά την ηλικία των έξι μηνών η προτίμηση του βρέφους για ένα συγκεκριμένο άτομο γίνεται πιο έντονη και όταν το άτομο απομακρύνεται από το δωμάτιο είναι πιθανόν να βιώνει την αγωνία του αποχωρισμού. Όταν αρχίζει να μπουσουλάει προσπαθεί να ακολουθεί το άτομο με το οποίο είναι περισσότερο συνδεδεμένο. Κατά την ηλικία των εφτά ή οχτώ μηνών τα βρέφη είναι πιθανόν να φοβούνται τους ξένους και να νιώθουν άβολα σε ένα άγνωστο περιβάλλον. Στην ηλικία του ενός έτους αναπτύσσουν ένα δομημένο μοντέλο επικοινωνίας με το φροντιστή τους εφόσον και αυτός ανταποκρίνεται με το σωστό τρόπο.
- Τέταρτο Στάδιο- Από τρία έτη μέχρι το τέλος της παιδικής ηλικίας. Κατά την ηλικία των τριών ετών ο Bowlby παρατήρησε ότι τα παιδιά αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι ο φροντιστής τους έχει και τις δικές του προσωπικές δραστηριότητες καθώς και τις δικές του επαγγελματικές ασχολίες. Σαν αποτέλεσμα αυτονομείται κατά κάποιο τρόπο και δεν νιώθει αγωνία και ανασφάλεια αν ο φροντιστής του λείπει για κάποιο χρονικό διάστημα.
Τύποι Συναισθηματικού Δεσμού ( attachment styles)
To 1950 η Mary Ainsworth μετακόμισε στην Αγγλία και εντάχθηκε στην επιστημονική ομάδα του Bowlby. Ενώ ο Bowlby παρατήρησε ότι τα παιδιά εκδηλώνουν διαφορετικές ατομικές προσεγγίσεις όσον αφορά το δέσιμο, ήταν η Ainsworth που κατάφερε να κατηγοριοποιήσει αυτές τις διαφορές και να ταυτοποιήσει τρεις διαφορετικούς τύπους συναισθηματικού δεσμού μεταξύ παιδιών και μητέρων με το πείραμα “ strange situation’’. Κατά το πείραμα αυτό καταγράφηκαν οι αντιδράσεις παιδιών ηλικίας 12 έως 18 μηνών για τα οποία λειτούργησαν δυο σενάρια. Στο πρώτο σενάριο το παιδί αφέθηκε στο εργαστήριο μακριά από τη μητέρα του με ένα ξένο άτομο. Στο δεύτερο σενάριο το παιδί αφέθηκε για λίγο μόνο του και μετά συναντήθηκε με ένα ξένο άτομο. Η διάρκεια του αποχωρισμού μεταξύ βρέφους και μητέρας δε κράτησε πάνω από τρία λεπτά. Έτσι σύμφωνα με το πείραμα αυτό προσδιορίστηκαν τρεις τύποι συναισθηματικού δεσμού ενώ αργότερα προστέθηκε και ένας τέταρτος σύμφωνα με τα ευρήματα περαιτέρω έρευνας.
Οι τέσσερις τύποι συναισθηματικού δεσμού είναι οι εξής:
- Ασφαλής συναισθηματικός δεσμός. Όταν τα βρέφη έχουν ασφαλή συναισθηματικό δεσμό παίζουν ελεύθερα γιατί νιώθουν σιγουριά και ασφάλεια με τη παρουσία της μητέρας τους. Όταν η μητέρα φύγει από το δωμάτιο είναι πιθανόν να αναστατωθούν ιδιαίτερα με τη παρουσία ενός ξένου ατόμου. Όταν η μητέρα επιστρέφει εκφράζουν τη χαρά τους με διάφορους τρόπους ανάλογα με τη προσωπικότητα τους όπως πχ με μια αγκαλιά και συνεχίζουν το παιχνίδι. Οι μητέρες που ανήκουν σε αυτή τη κατηγορία είναι στοργικές , πάντα διαθέσιμες και τα παιδιά νιώθουν ασφάλεια για να εκφράσουν τα συναισθήματα τους είτε θετικά είτε αρνητικά.
- Αποφευκτικός συναισθηματικός δεσμός. Τα βρέφη αυτής της κατηγορίας δε θα αναστατωθούν όταν η μητέρα φύγει από το χώρο ή όταν βρίσκονται με κάποιο ξένο άτομο. Κατά την επιστροφή της μητέρας τους το πιο πιθανόν είναι το παιδί να προσπαθήσει εσκεμμένα να την αποφύγει. Τα παιδιά που εκδηλώνουν αποφευκτικό συναισθηματικό δεσμό νιώθουν ανασφάλεια όσον αφορά τη μητέρα τους και πολλές φορές καταπνίγουν τα συναισθήματα τους για να παραμείνουν κοντά στο γονέα επειδή φοβούνται την απόρριψη του.
- Αμφιθυμικός συναισθηματικός δεσμός. Τα παιδιά που χαρακτηρίζονται από αυτό το μοτίβο είναι υπερβολικά προσκολλημένα στη μητέρα τους. Όταν φεύγει από το χώρο αναστατώνονται υπερβολικά. Όταν όμως η μητέρα τους επιστρέφει η συμπεριφορά τους είναι αμφιθυμική. Από τη μια μπορούν να γραπωθούν επάνω της και από την άλλη μπορεί να εκφράζουν θυμό και να αντισταθούν ή ακόμα και να τη σπρώξουν ή να τη χτυπήσουν. Οι μητέρες των παιδιών αυτών χαρακτηρίζονται από ασυνέπεια, εναλλαγή στη διάθεση με αποτέλεσμα να μην εμπνέουν εμπιστοσύνη και ασφάλεια στα παιδιά τους. Στα παιδιά αυτά το άγχος της εγκατάλειψης είναι μεγάλο για αυτό και είναι απόμακρα με χαμηλή αυτοεκτίμηση και δυσκολία στη δημιουργία συναισθηματικής επαφής.
- Αποδιοργανωμένος συναισθηματικός δεσμός. Αυτό το μοτίβο συναντάται σε παιδιά που έχουν υποστεί κακοποίηση ή παραμέληση. Συνήθως στις περιπτώσεις αυτές οι μητέρες πάσχουν από κάποια ψυχική διαταραχή, εθισμό από ουσίες ή μπορεί και ακόμη να έχουν ιστορικό κακοποίησης. Τα παιδιά αυτά έχουν αντικρουόμενα συναισθήματα γιατί νιώθουν το φροντιστή τους συγχρόνως σαν πηγή ασφάλειας αλλά και σαν πηγή κινδύνου και φόβου και είναι πιθανό να εκδηλώσουν ελεγκτικές ή επιθετικές συμπεριφορές.
Η επίδραση του συναισθηματικού δεσμού στην ενήλικη ζωή
Αν και ο Bowlby ασχολήθηκε κυρίως με τη φύση του συναισθηματικού δεσμού ανάμεσα στο βρέφος και στο φροντιστή του παρόλα αυτά πίστευε ότι ο συναισθηματικός δεσμός που αναπτύχθηκε κατά τη παιδική ηλικία μας ακολουθεί από τη γέννηση μέχρι το θάνατο. Ο τρόπος που μας φρόντισαν αποτελεί τη κληρονομιά μας για να αντιμετωπίσουμε το κόσμο και να δημιουργήσουμε τις δικές μας διαπροσωπικές σχέσεις. Κατά την ενήλικη ζωή παρατηρούμε τέσσερις τύπους συναισθηματικού δεσμού ( attachment styles).
- Σταθερός- ασφαλής συναισθηματικός δεσμός. Ο ενήλικας με ασφαλή δεσμό έχει αυτοπεποίθηση και ικανότητα να δημιουργεί διαπροσωπικές σχέσεις. Δημιουργεί μακροχρόνιες σχέσεις χωρίς να φοβάται την απόρριψη, εμπιστεύεται τους συντρόφους του και δε φοβάται να εκδηλώσει τις ανάγκες και τα θέλω του.
- Αποφευκτικός συναισθηματικός δεσμός. Ο ενήλικας που εντάσσεται στη κατηγορία αυτή αποφεύγει τις στενές σχέσεις γιατί είναι επιφυλακτικός και φοβάται την απόρριψη. Καταπιέζει τα συναισθήματα του γιατί από τη παιδική του ηλικία έχει μάθει να αποστασιοποιείται από τα δυσάρεστα συναισθήματα. Μπορεί να δείχνει ανεξάρτητος όμως αποφεύγει τις ουσιαστικές διαπροσωπικές σχέσεις.
- Αμφιθυμικός – Αγχώδης συναισθηματικός δεσμός. Γίνεται ελεγκτικός και κυριαρχικός στη σχέση του γιατί φοβάται την εγκατάλειψη και δεν εμπιστεύεται εύκολα. Έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση και δεν μπορεί να διαχειριστεί την απόρριψη. Διακατέχεται κυρίως από αρνητικά συναισθήματα και καταλήγει σε συναισθηματικές υπερβολές επιζητώντας την αποδοχή.
- Αποδιοργανωμένος συναισθηματικός δεσμός. Οι ενήλικες αυτοί έχουν σημαντικές δυσκολίες δέσμευσης στις διαπροσωπικές τους σχέσεις και είναι πιθανό να εκδηλώσουν αγχώδεις και συναισθηματικές διαταραχές.
Μπορεί ο τύπος του συναισθηματικού δεσμού να αλλάξει;
Όλοι οι επιστήμονες συμφωνούν σε ένα γενικό πλαίσιο ότι ο τύπος του συναισθηματικού δεσμού κατά τη παιδική ηλικία καθορίζει και την ενήλικη ζωή όμως αυτό δεν είναι απόλυτα καθοριστικό. Για παράδειγμα μια υγιής ενήλικη σχέση μπορεί να εξισορροπήσει τις συνέπειες μιας άσχημης παιδικής ηλικίας. Απαραίτητη προϋπόθεση για να αλλάξουμε είναι να συνειδητοποιήσουμε ίσως και με τη βοήθεια ειδικού ποια είναι τα δικά μας χαρακτηριστικά όσον αφορά το βαθμό προσκόλλησης. Για παράδειγμα αποφεύγουμε τις στενές επαφές; Νιώθουμε φόβο απόρριψης; Δε δημιουργούμε στενές σχέσεις από το φόβο εγκατάλειψης; Σύμφωνα με το Bowlby τα δικά μας δυσλειτουργικά μοτίβα συναισθηματικής σύνδεσης θα μεταδίδονται από γενιά σε γενιά εφόσον δε συνειδητοποιήσουμε τι έχει συμβεί στη ζωή μας και δεν αναπτύξουμε νέους υγιείς τρόπους συναισθηματικής σύνδεσης διαχειριζόμενοι με σωστό τρόπο τις τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος.
Βιβλιογραφία:
- John Bowlby & Attachment Theory. Jeremy Holmes
- What is Attachment Theory? Bowlby’s 4 stages Explained. Courtney E. Ackerman, MA, Researcher.
- Bowlby J (1958). The nature of the Child’s tie to his mother.
Εικόνα : Pixabay
Αντιγόνη Επιβατιανού
Συμβουλευτική Ψυχολόγος- Ψυχοθεραπεύτρια
MSc in Counselling Studies, University of Edinburgh
Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία
Θεραπεία Σχημάτων
