Τι είναι το Πένθος;
Στην διάρκεια της ζωής κάθε ανθρώπου θα υπάρξουν και περίοδοι κατά τις οποίες θα βιώσει το θάνατο κάποιου αγαπημένου προσώπου ή γενικότερα κάποια σημαντική απώλεια. Ζωή και θάνατος είναι τα θεμελιώδη συστατικά της ύπαρξης του ατόμου, αφού ως γνωστό δεν μπορεί να υπάρξει θάνατος χωρίς ζωή αλλά ούτε και ζωή χωρίς θάνατο.
Απώλεια δε θεωρείται μόνο ο θάνατος κάποιου αγαπημένου προσώπου αλλά γενικότερα οποιαδήποτε επώδυνη αλλαγή στη ζωή ενός ατόμου όπως διάλυση μιας σχέσης, απώλεια εγασίας, σοβαρά προβλήματα υγείας.
Το πένθος είναι μια εσωτερική επώδυνη ψυχολογική διαδικασία που βιώνει ένα άτομο μετά από μια σημαντική απώλεια κυρίως το θάνατο κάποιου σημαντικού γι’ αυτόν ατόμου. Ο Χόρχε Μπουκάι ορίζει ότι “το πένθος είναι μια επώδυνη φυσιολογική διαδικασία επεξεργασίας μιας απώλειας που αποσκοπεί στη προσαρμογή και την εναρμόνιση της εσωτερικής με την εξωτερική μας κατάσταση απέναντι σε μια νέα πραγματικότητα”.
Συνέπειες του Πένθους
Η διαδικασία του πένθους είναι μια πολύπλοκη διαδικασία που εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Το πένθος επηρεάζει τη συναισθηματική, διανοητική καθώς και τη συμπεριφορική κατάσταση των ατόμων που βιώνουν το θάνατο ενός οικείου προσώπου. Όλοι οι άνθρωποι δεν βιώνουν την απώλεια με τον ίδιο τρόπο.
Η ένταση και η διάρκεια του πένθους εξαρτάται από τη προσωπικότητα του κάθε ατόμου, από τυχόν προηγούμενες εμπειρίες απώλειας καθώς και από το πόσο εξοικειωμένος είναι με την ιδέα του θανάτου.
Σημαντικό ρόλο παίζει και ο τρόπος που συμβαίνει το μοιραίο γεγονός. Για παράδειγμα σε περίπτωση αιφνιδίου θανάτου το ψυχολογικό σοκ είναι ισχυρό ενώ αν η απώλεια είναι αναμενόμενη λόγω χρόνιας ασθένειας ήδη η διαδικασία του πένθους έχει ξεκινήσει από τη στιγμή που το άτομο θα συνειδητοποιήσει ό,τι η κατάσταση είναι μη αναστρέψιμη.Άλλοι σημαντικοί παράγοντες είναι η ύπαρξη συναισθηματικής στήριξης από το στενό οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον καθώς και η ηλικία του θανόντος. Ανάλογα με τη προσωπικότητα του κάθε ατόμου και τις συνθήκες θανάτου ο πόνος της απώλειας μπορεί να προκαλέσει αντιδράσεις σε ποικίλα επίπεδα.
1.Σωματικό Επίπεδο
Οι πιο συνήθεις αντιδράσεις οι οποίες προσομοιάζουν με τα συμπτώματα της κατάθλιψης είναι απώλεια όρεξης, διαταραχές ύπνου όπως αυπνίες ή συχνά και εφιάλτες, αίσθημα κούρασης και απώλεια ενέργειας, φυσικοί πόνοι οι οποίοι είναι συνήθως ψυχοσωματικοί, τακτικοί πονοκέφαλοι, καθώς και αδύναμο ανοσοποιητικό σύστημα. Πιο έντονα σωματικά συμπτώματα μπορεί να είναι εξάρσεις θρήνου ή έντονες εκρήξεις θυμού.
2.Γνωστικό Επίπεδο
Το πένθος είναι πιθανό να επηρεάσει και τον τρόπο που ένα άτομο αντιλαμβάνεται τον κόσμο γύρω του. Μπορεί να νιώθει αποπροσανατολισμένος, αποκομμένος από την πραγματικότητα ,είναι πιθανό να είναι σε σύγχυση, να μη θυμάται και να μη μπορεί να εστιάσει στο μοιραίο γεγονός.
3.Συναισθηματικό επίπεδο
Στο αρχικό στάδιο το άτομο είναι πιθανό να είναι σε κατάσταση σοκ και να εκδηλώνει μια συναισθηματικά αδιάφορη συμπεριφορά. Στη συνέχεια κατακλύζεται από συναισθήματα οργής, θυμού, ενοχής, απελπι-σίας, απομόνωσης καθώς και από συναισθήματα φόβου και ανασφάλειας. Το αίσθημα του θυμού μπορεί να απευθύνεται και στον ίδιο το θανόντα γιατί νιώθει ότι τον εγκατέλειψε λόγω του θανάτου του. Τέλος το άτομο πιθανόν να νιώσει και υπαρξιακό άγχος γιατί έχει διαπιστώσει το ανίσχυρο του ανθρώπου απέναντι στο θάνατο. Τα συναισθήματα αυτά συνήθως δεν εμφανίζονται συγχρόνως αλλά το άτομο τα βιώνει σε διαφορετικές φάσεις.
4.Επαγγελματικό – Κοινωνικό Επίπεδο
Συνήθως το άτομο που πενθεί απέχει από τις καθημερινές του δραστηριότητες που στο παρελθόν αποτελούσαν γι’ αυτόν πηγή ευχαρίστησης. Μερικές φορές η αποχή επεκτείνεται και στις επαγγελματικές του δραστηριότητες με δυσάρεστες μακροπρόθεσμα συνέπειες για το επαγγελαματικό του μέλλον.Μερικές φορές το άτομο που πενθεί επιλέγει την “εργασιοθεραπεία” γιατί έτσι πιστεύει ό,τι θα διαχειριστεί πιο ανώδυνα την απώλεια.Το πένθος είναι δυνατόν να ενεργοποιεί και αισθήματα μνησικακίας απέναντι σε άτομα που βιώνουν μια υγιή σχέση καθώς και αποστασιοποίησης με αποτέλεσμα να διαταράσσονται οι διαπροσωπικές σχέσεις.
Τα Στάδια του Πένθους
Κάθε άτομο βιώνει το πένθος διαφορετικά όμως οι περισσότεροι περνούν από κάποια στάδια όταν βιώνουν την απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου.
Τα πιο γνωστά στάδια του πένθους είναι πέντε και αναλύονται από τη ψυχίατρο Elisabeth Kübler – Ross στο βιβλίο της “On Death and Dying” 1969. Η θεωρία της αυτή βασίζεται σε μελέτες που αφορούσαν τα συναισθήματα ασθενών με ανίατες αρρώστιες όμως αργότερα παρατήρησε ό,τι από τα στάδια αυτά περνάνε και όσοι βιώνουν και άλλες αρνητικές τραυματικές εμπειρίες όπως το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου ή κάποια άλλη απώλεια όπως ένα χωρισμό.
Τα πέντε στάδια του πένθους είναι τα εξής:
1. Άρνηση.Κατά το πρώτο στάδιο το άτομο αδυνατεί να δεχθεί ό,τι του συμβαίνει αυτό το τραυματικό γεγονός. Οι πρώτες λέξεις που εκφράζει είναι “δεν το πιστεύω”, “δεν μπορεί να μου συμβαίνει αυτό”. Πρόκειται για μια προσωρινή άρνηση της πραγματικότητας που λειτουργεί σαν μηχανισμός άμυνας για τη διαχείριση των έντονων συναισθημάτων πόνου και θλίψης. Εφ’ όσον τα άτομα αρνούνται να πιστέψουν ό,τι έχει συμβεί το μοιραίο γεγονός μπλοκάρουν κάθε συναισθηματική τους αντίδραση. Είναι πολύ δύσκολο να πιστέψει κάποιος ό,τι έχασε ένα αγαπημένο του πρόσωπο με το οποίο πιθανόν και να είχε επικοινωνήσει τη προηγουμένη μέρα.
Κατά το στάδιο της άρνησης κάποιος δεν προσπαθεί μόνο να υποκριθεί ό,τι η απώλεια δε συνέβη αλλά συγχρόνως παίρνει το χρόνο του για να συνειδητοποιήσει και να κατανοήσει αυτό που συνέβη ώστε να μη καταρεύσει συναισθηματικά.
2. Θυμός. Καθώς η άρνηση της πραγματικότητας αρχίζει να ξεθωριάζει ακολουθεί το στάδιο του θυμού που συνοδεύεται συνήθως από εκφράσεις όπως “Δεν υπάρχει Θεός”, “Δεν είναι δίκαιο αυτό που συνέβη”. Το άτομο προκειμένου να αντέξει τον έντονο ψυχικό πόνο που του προκαλεί η συνειδητοποιήση της απώλειας επιλέγει να καταφύγει στο συναίσθημα του θυμού.Το άτομο που πενθεί θυμώνει γιατί δεν είναι ακόμη έτοιμο να έρθει σ’ επαφή με τα πραγματικά συναισθήματα που επικαλύπτονται από το θυμό. Οι αποδέκτες του θυμού μπορεί να είναι ο Θεός, η οικογένεια, οι κοντινοί του φίλοι ακόμη και ο θανών.
3. Διαπραγμάτευση. Συνήθως συνοδεύεται από εκφράσεις “Αν είχα ενεργήσει διαφορετικά ίσως και να μη συνέβαινε”, “θα ήθελα να γυρίσω το χρόνο πίσω και να είχα λειτουργήσει διαφορετικά”. Καθώς ο θυμός υποχωρεί το άτομο νιώθει ευάλωτο και αβοήθητο και προσπαθεί μέσω της διαπραγμάτευσης να ανακτήσει σιγά σιγά τον έλεγχο της ζωής του. Η διαπραγμάτευση συνοδεύεται από ενοχές γιατί το άτομο αναρωτιέται μήπως δεν έκανε τα πάντα για να σώσει τον άνθρωπό του. Για παράδειγμα έχει αμφιβολίες αν η ιατρική φροντίδα ήταν επαρκής ή αν υπήρχε και κάτι άλλο που θα μπορούσε να είχε γίνει για να αποφευχθεί η απώλεια.
Επίσης πιθανόν να νιώθει τύψεις και για πράγματα που έχει κάνει ενώ δεν τα εννοούσε και εύχεται να μπορούσε να γυρίσει το χρόνο πίσω και να συμπεριφερόταν διαφορετικά, εκφράζοντας τα πραγματικά του συναισθήματα. Κατά το στάδιο αυτό το άτομο πιθανόν να στρέψει το ενδιαφέρον του προς τη πνευματικότητα, προς μία ανώτερη δύναμη, ζητώντας βοήθεια για να αντιμετωπίσει την απώλεια που αρχίζει και αντιλαμβάνεται ό,τι είναι μη αναστρέψιμη.
4. Κατάθλιψη. Κατά το στάδιο αυτό, το άτομο συνειδητοποιεί ό,τι η απώλεια του αγαπημένου προσώπου είναι οριστική και ό,τι δεν υπάρχει τίποτα που θα μπορούσε να τον φέρει πίσω.
Η συνειδητοποίηση αυτή τόσο σε γνωστικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο συνοδεύεται από αισθήματα θλίψης, μελαγχολίας, απελπισίας καθώς και από κοινωνική απομόνωση. Η κατάθλιψη πιθανόν να παραμείνει και όταν το άτομο βιώνει και το επόμενο στάδιο.
5. Αποδοχή. Η αποδοχή σηματοδοτεί το τέλος του πένθους. Το άτομο μαθαίνει να ζει χωρίς το αγαπημένο του πρόσωπο, οργανώνει μια νέα καθημερινότητα και μπορεί να προχωρήσει συμβιβασμένος με την απώλεια κρατώντας τις αναμνήσεις και τα συναισθήματα για τον θανόντα.Το πένθος είναι μια προσωπική διαδικασία και κάθε άτομο χρειάζεται το δικό του χρόνο σύμφωνα με τη προσωπικότητά του, και τη σχέση που είχε με το πρόσωπο που έφυγε. Δεν υπάρχει σαφής χρονικός προσδιορισμός για το πόσο μπορεί να διαρκέσουν τα στάδια του πένθους, ούτε τα όρια τους είναι αυστηρώς διακριτά. Μπορεί κάποιο στάδιο να παραλείπεται ή και να βιώνεται ετεροχρονισμένα.
Το πένθος δεν εξαλείφεται αλλά μας ακολουθεί σ’ όλη τη ζωή.
Για παράδεγμα πιθανόν να ενεργοποιείται σε κάποιες επετείους ή σε κάποια άλλα σημαντικά γεγονότα. Επομένως το πρόβλημα είναι να μάθουμε να συμβιώνουμε μ’ αυτό.
Αν και τα πέντε στάδια του πένθους που αναλύθηκαν από τη ψυχίατρο Elizabeth Kübler – Ross θεωρούνται τα πιο γνωστά, αναπτύχθηκαν και άλλες θεωρίες σχετικά με το πένθος.
Ο Βρετανός ψυχίατρος Colin Murray Parkes στηριζόμενος στη “Θεωρία Δεσμού” του Bowlby υποστήριζε ό,τι υπάρχουν τέσσερα στάδια του πένθους τα οποία είναι: 1) Σοκ και Μούδιασμα 2) Αναζήτηση και Λαχτάρα 3) Απελπισία και Αποδιοργάνωση και 4) Αναδιοργάνωση και Ανάκαμψη.
Κάποιοι επίσης θεωρούν ό,τι υπάρχουν επτά στάδια του πένθους τα οποία είναι: 1) Σοκ και Άρνηση 2) Πόνος και ενοχή 3) Θυμός και Διαπραγμάτευση 4) Κατάθλιψη και Μοναξιά 5) Δοκιμές – Αναζήτηση Διεξόδων 6) Ανασυγκρότηση 7) Αποδοχή.
Περιπλεγμένο Πένθος
Το πένθος είναι μια απόλυτα φυσιολογική αντίδραση απέναντι στην απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου. Η χρονική διάρκεια του πένθους καθώς και ο τρόπος που κάθε άτομο το βιώνει εξαρτάται από τη προσωπικότητα του καθώς και από διάφορους εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες. Ωστόσο σε κάποιες περιπτώσεις η διαδικασία του πένθους μπορεί να εξελιχθεί σε κάτι πιο σύνθετο και πιθανόν παθολογικό, που χαρακτηρίζουμε ως περιπλεγμένο πένθος.
Τα χαρακτηριστικά του περιπλεγμένου πένθους είναι τα εξής:
1.Συνεχή και έντονα συναισθήματα θλίψης και πόνου.
2.Έντονα συναισθήματα κενού και απελπισίας.
3.Συνεχής επιθυμία επανασύνδεσης με το αγαπημένο άτομο που έχει χαθεί.
4.Αποκοπή και απομόνωση από τους φίλους και την οικογένεια.
5.Σωματικά συμπτώματα όπως αυπνία, απώλεια όρασης ή ψυχοσωματικές αντιδράσεις.
6.Έλλειψη ενδιαφέροντος για τη ζωή και αποχή από οποιαδήποτε δραστηριότητα.
7.Ενοχές και συναισθήματα αυτοκαταστροφής.
Το παθολογικό πένθος είναι μια σοβαρή κατάσταση που καθιστά απαραίτητη τη συνδρομή και βοήθεια κάποιου ειδικού έτσι ώστε το άτομο να διαχειριστεί τα συναισθήματα του και να καταφέρει να αποδεχτεί το γεγονός της απώλειας.
Αντιμετώπιση – Διαχείριση του Πένθους
Η διαχείριση του πένθους δεν σημαίνει ό,τι θέλουμε να λησμονήσουμε ή να αντικαταστήσουμε τους αγαπημένους που έφυγαν. Αποδεχόμενοι την απώλεια σημαίνει ότι προσπαθούμε να προχωρήσουμε στη ζωή μας προσαρμοζόμενοι στα καινούργια δεδομένα κρατώντας τις αναμνήσεις και τιμώντας αυτούς που έφυγαν.
Μερικές από τις τεχνικές διαχείρισης του πένθους είναι οι εξής:
1. Αποδεχτείτε τα συναισθήματα σας.
Το πένθος είναι μια πολύπλοκη διαδικασία και η διάθεση του ατόμου μπορεί να παρουσιάζει διακυμάνσεις.
Χρειάζεται υπομονή και αποδοχή των συναισθημάτων που μπορεί να είναι θυμός, σοκ, απελπισία, ενοχές γιατί με τη πάροδο του χρόνου η διάθεση και τα συναισθήματα θα είναι λιγότερο ασταθή.
2. Μιλήστε με κάποιον.
Είναι σημαντικό να μιλήσετε για την απώλεια σε κάποιον δικό σας άνθρωπο από το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον γιατί έτσι θα εξωτερικεύσετε τα συναισθήματα σας και δε θα τα συσσωρεύετε μέσα σας με κίνδυνο να οδηγηθείτε σε αποκλεισμό.
3. Γράψτε σ’ ένα τετράδιο τις όμορφες στιγμές που ζήσατε με το άτομο που έφυγε και τις αναμνήσεις που έχετε απ’ αυτόν.
4. Μην αμελείτε να φροντίζετε τον εαυτό σας και την υγεία σας. Προσπαθείστε να ακολουθείτε ένα σωστό πρόγραμμα διατροφής, ύπνου και άσκησης.
5. Τιμήστε τη μνήμη του αγαπημένου σας διοργανώνοντας μια εκδήλωση προς τιμή του σύμφωνα με τη προσωπικότητά του.
6. Να γνωρίζετε ό,τι το πένθος πιθανόν να εμφανιστεί ξανά σε γιορτές, γεννέθλια, επετείους και άλλες ειδικές περιστάσεις. Είναι δυνατό να νιώσετε ό,τι πενθείτε ξανά ακόμα και μετά από αρκετό χρονικό διάστημα. Να είστε προετοιμασμένοι να το διαχειριστείτε.
Επίσης είναι πολύ σημαντική η βοήθεια που μπορεί να προσφέρει ο οικογενειακός και φιλικός περίγυρος στο άτομο που πενθεί. Δεν χρειάζεται να είστε υπερπροστατευτικοί. Απλά να είστε εκεί ακόμα και αν πραγματικά δεν ξέρετε τι πρέπει να πείτε για να τον παρηγορήσετε. Να αποδέχεστε τα συναισθήματα του χωρίς κριτική και υποδείξεις για το τρόπο που πενθεί. Να τον συνοδεύετε στο κοιμητήριο αν το επιθυμεί και τέλος να αναλάβετε να τον βοηθήσετε με κάποια πρακτικά ζητήματα της καθημερινότητας που τις πρώτες ημέρες φαίνονται δυσβάσταχτα. Όταν το πένθος αποκτά μια στασιμότητα χωρίς σημάδια βελτίωσης με αποτέλεσμα να δυσχεραίνει τη κάλυψη βασικών λειτουργικών καθημερινών αλλά και συναισθηματικών αναγκών, η βοήθεια κάποιου ειδικού ψυχικής υγείας θα συνδράμει στη προοπτική διαχείρισης του πένθους και στη βελτίωση της ζωής αυτών που πενθούν. Μια απώλεια όσο και αν είναι οδυνηρή μπορεί να αποτελέσει το εφαλτήριο για αυτογνωσία και θετικές αλλαγές στη ζωή του ατόμου.
Η διαπίστωση ό,τι η ζωή είναι αβέβαιη μπορεί να βελτιώσει τον τρόπο ζωής του ατόμου, τις σχέσεις του με τους άλλους, καθώς και τον τρόπο που διαχειρίζεται τις επιθυμίες, τις φιλοδοξίες του καθώς και τις προκλήσεις και δυσκολίες της ζωής.
——————————————————————————————————————————————————
Βιβλιογραφία
1.Ο Μύχιος θάνατος Mariede Hennezel
2.”On Death and Dying” Elisabeth – Kübler – Ross
3.Healing Your Life After the loss of a loved One . Ken Otuck Ph.D
4.The Psychology of Grief the 4 stages Explained. William Smith, Ph.D
5.Coping with Grief and Loss. Melinda Smith MA – Lawtence Robinson and Jeanne Segal, Ph.D
—————————————————————————————————————
Επιβατιανού Αντιγόνη
Συμβουλευτική Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια
MSc in Counseling Studies, University of Edinburgh
Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία
Θεραπεία Σχημάτων